تمرکز و تأمل در حکمت این اعمال و کارها همه آنها را شیرین و زیبا جلوه داده و انسان را به سوی خود جذب می‌نماید لذا سزاوار است  فلسفه این اعمال بویژه اعمالی چون روزه که مقداری برای انسان نیز سخت است به خوبی برای مردم تبیین شود.

معنای لغوی و اصطلاحی عیدفطر

عید واژه‏ای عربی، به معنای جشن، روز جشن، فصل شادی، موسم مسرت معنوی است. فطر هم در لغت به گشودن، باز کردن و در این جا گشادن روزه است. در اصطلاح عید فطر هم به روز اول ماه شوال گفته می‏شود که بلافاصله پس از پایان ماه مبارک رمضان است و یکی از بزرگترین اعیاد امت اسلام است. در این روز بر مسلمانان اعمالی واجب و اعمالی مستحب است. از جمله واجب است که فطریه یا زکات فطریه فقرا پرداخت نمایند. زکات فطریه، مالی  است که در روز عید فطر به صورت نقدی یا جنسی از خوراک مستمر خود بر طبق دستور شرع به فقرایی می‏دهند که درآمد ثابت نداشته و محتاج روزمره به آن باشند. زکات فطره یکی از تکالیف مسلمانان است که دارای حکمت‌های فراوان می‌باشد. موارد مصرف زکات فطره را در رساله‌های عملیه مراجع تقلید نوشته‌اند. این عید برای کسی عید است که خداوند نماز و روزه‏اش را پذیرفته باشد از اینرو می‌توان گفت مصداق واقعی ترک معاصی و عبادت خدواند بعد از یک ماه همین عید فطر است.

فلسفه جشن پایان ماه مبارک

در عید فطر، مؤمنان پس از یک ماه تلاش و مجاهده در عرصه مبارزه با نفس‏اماره و دور نگه‏داشتن خویش از آلایش‏های دنیوی، پیروزی خویش را جشن می‏گیرند. در این مبارزه، انسان بر خودخواهی‏ها، افزون‏طلبی‏ها و منیت‏های خویش غلبه می‏کند. در فرهنگ شکوهمند اسلام، از این خودسازی مقدس به «جهاد اکبر» تعبیر شده و رمضان ماه جهاد اکبر و عید فطر جشن پیروی در این مبارزه است.

مفهوم عید در فرهنگ ها و بینش های غیر اسلامی به معنای شادی و لهو و لعب است. در چنین نگرشهایی در روزهای عید جایی برای یاد خدا و امور معنوی نیست اما عید در فرهنگ اسلامی مفهوم ژرف و عمیق و منزلتی رفیع دارد. در فرهنگ غنی اسلامی روزهای عید علاوه بر شادی و شادمانی آمیخته با معنویت و یاد خداست.

واژه «عید» به معنی رجوع و برگشتن است و فطر به معنای آفرینش، ابداع و سرشت و صفتی است که هر موجود در آغاز خلقتش داراست از این‏رو می‏توان عید فطر را به معنای بازگشت انسان به فطرت الهی خویش دانست. این تکامل در پرتو جهاد با نفس امّاره و در سایه تهذیب و تزکیه و بهره‏وری از فرصت‏های ناب به دست می‏آید. در عید فطر، مؤمنان پس از یک ماه تلاش و مجاهده در عرصه مبارزه با نفس‏اماره و دور نگه‏داشتن خویش از آلایش‏های دنیوی، پیروزی خویش را جشن می‏گیرند. در این مبارزه، انسان بر خودخواهی‏ها، افزون‏طلبی‏ها و منیت‏های خویش غلبه می‏کند. در فرهنگ شکوهمند اسلام، از این خودسازی مقدس به «جهاد اکبر» تعبیر شده و رمضان ماه جهاد اکبر و عید فطر جشن پیروی در این مبارزه است.

اعیاد در فرهنگ اهل بیت(ع) برگرفته از دین و دستورات خداوند است چنانکه امام علی(ع) درباره عید فطر فرمودند: «این عید برای کسی عید است که خداوند نماز و روزه‏اش را پذیرفته باشد» و روزی که خداوند معصیت نشود عید است؛ از اینرو می‌توان گفت مصداق واقعی ترک معاصی و عبادت خدواند بعد از یک ماه همین روز اول ماه شوال است.

در فرهنگ اسلامی و اهل بیت (ع) اعیاد مصداق یوم اللّه است که در قرآن یاد شده و ارتباط تنگاتنگی با دین و مذهب دارند. پیامبر خدا(ص) می‏فرمایند: زمانی که وارد مدینه شدم، اهالی آن شهر از زمان جاهلیت دو روز داشتند که طی آن دو روز به بازی و تفریح می‏پرداختند، خداوند به جای آن دو روز، دو روز بهتر به شما داد: روز فطر و روز قربان.

امیر مومنان در خطبه فرمود «ای بندگان خدا، بدانید که نزدیک‏ترین چیزی که برای مردان و زنان روزه‏دار قرار داده شده، این است که در آخرین روز ماه رمضان، فرشته‏ای از طرف خداوند فریاد می‏زند: ای بندگان خدا، بشارت بدهید که خداوند گناهان گذشته شما را آمرزید. پس به فکر آینده و زندگی جدید خودتان باشید که چگونه خواهید زیست. وقتی هلال ماه شوّال نمایان شد، فریاد فرشتگان برخاسته می‏شود که ای مؤمنان، بیایید و جوایزتان را دریافت کنید».

بنابراین در اسلام همه عبادات دارای فلسفه عمیق و ژرف هستند. همه احکام و تکالیف دارای فلسفه و حکمتهای ظاهر و پنهان می باشند. چون همه آنها از سوی پروردگار حکیم که آفریننده انسان است، مقرر گردیده اند عید فطر، آیینه‏ای است روشن و تمام نما از پاکی که در آن می‏توان جهان بینی اسلامی را تماشا کرد. مردم مسلمان پس از یک ماه روزه داری و ضیافت الهی که در آن  خواب و نفس کشیدنشان عبادت بوده، خداوند پایان چنین مهمانی بزرگ را که توفیق بندگی داشته و در این ضیافت شرک جسته اند عید قرار داده که اوج مرتبه مهمانی و قله توجه ربوبی است. لذا جشن می‏گیرند و در اجتماع عظیم و باشکوه نماز عید، خدای را می‏خوانند و بر پیامبر و دودمان او درود می‏فرستند و آراستگی به همه خوبی‏ها و رهایی از همه بدی‏ها را از او به دعا طلب می‏کنند.

اولین فلسفه آن دوری از تفرقه و وحدت امت اسلام است. یکی از درسهای این عید که با جماعت است و امروز به درد امت اسلام می خورد این است که در مقابل دشمنان و نفوذ و سلطه آنان با هم باشند در صف های محکم  برادری  از سلطه دشمنان و دوستی با آنان که مدام در توطئه چینی علیه امت اسلامند دوری کنند. از جمله مسائل مهم امروز اهل اسلام مسئله فلسطین است و مسئله و مصیبت دیگری که برای امت اسلام تحمیل شده سرزمین یمن است که مردم آن سالهاست با توطئه دشمنان به  جنگ نا خواسته و اشغال و خون ریزی گرفتار شده اند.

حاکمان اسلامی که در این خون ریزی شرکت نموده و هزینه می نمایند باید دست از این فتنه گری برداشته و با توطئه دشمنان دین و صهیونیسم هم خوانی و همسویی و با آنان هم افزایی ننمایند؛ فلسفه اجتماع روز عید فطر و نماز با عظمت آن یعنی زدودن گسلها و نفاق از امت و حمایت از فقرای امت است نه اینکه تحمیل قحطی و بلا وفقر بر آنان  که حکام سازشکار ملت یمن و فلسطین را با استکبار همراهی می نمایند.

فلسفه اجتماع مردم

تمام آنچه در ماه رمضان روی می دهد دارای فلسفه و حکمتهای عمیق است. تمام آنات و لحظه ها در راستای ساختن مدینه فاضله و جامعه سالم و بستر درست برای سعادت و آبادانی دین و دنیا که مقدمه تامین سرمایه حیات جاوید اخروی است. روزه گرفتن اصلاح نفس افطاری داد صله رحم وپیوند عاطفی و نزدیکی در زلال رمضان وعبادت است. دعاهای خاص ویژه و ذکرهای فوق العاده پر محتوا و نمازهای جماعت با شکوه و همه آنان دارای فلسفه عمیق و حمت ژرف است. تجمع روز عید و نماز فطری و فطریه وصدقه عمومی واجب برای رفع فقر و محرومیت در جامعه حمایت از فقرا و...اینها همه برنامه دین اسلام است برای داشتن جامعه متعالی این است بینش دین ما که همه چیز آن دارای فلسفه است ،  لذا همه این عبادات حکمت دارد آنچه در این اجتماع بزرگ که خداوند بعنوان تکلیف و واجب دینی فرض نموده پس از فرض روزه رمضان که حالت تزکیه فردی است برای رسیدن به اجتماع امت و تزکیه جمعی که پرداخت زکات فطره به جمیع فقرای امت است و برپایی نماز به جماعت  و مصداق  بروز و ظهور قدرت الهی « یدالله مع الجماع» بیان ذو وجوه بودن سلوک الی الله و توحید که دارای دو جنبه فردی و اجتماعی است به مصداق « تعاونوا علی البر والتقوی» یعنی انسان وقتی از همه گناهان پاک شد آماده عرضه این پاکی به جامعه و اجتماع امت است به دو وجه عبادت برگزاری نماز و پرداخت زکات و رفع فقر و ایجاد همدلی از فقرای مومنین از خویشاوندان پیرامون تا همسایگان و مسلمانان فرا پیرامون؛ تبیین حکمت روزه یک ماه رمضان و عید فطر و زکات فطر و نماز فطر با بینش عرفانی و سلوک الی الله بسیار زیبا است.

برگزاری جشن شادی پایان ماه روزه مسلمانان، جشن شور و شادی است اما برخلاف بسیاری از جشن‏های جهانِ تهی از معنویت، با آلودگی و عربده کشی و می‏گساری همراه نیست؛ بلکه جشن نماز دسته جمعی به امامت حاکم جامعه اسلامی در نماز جماعت عید  این جشن، مسلمانان دست‏ها را به دعا برمی دارند و خدا را سوگند می‏دهند که آنان را در همه خوبی‏هایی که محمد و آل محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را در آنها داخل کرده راه دهد و از همه بدی‏هایی که او و خاندانش را از آنها بری ساخته بیرون آورد.

مهمترین بیان جماعت عید و مهمترین درس و پیام آن این است : «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ‏ اللَّهِ‏ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» و مهمترین پیام زکات فطر هم این است : وَ تَعاوَنُوا عَلَی‏ الْبِرِّ وَ التَّقْوی‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ». درس بزرگ این ماه عبادت این است که مومنان با هم هم دل باشند برای رفع گرفتاری از همدیگر حمایت نمایند تا مسئولین نیز دلگرمی برای حل مشکلات داشته باشند.

اعمال عید فطر

اعمالی چند برای عید فطر وجود دارد که برخی از آنها را به اشاره و اجمال اینگونه نوشته اند:

اول غسل، دوم دعا است و دعایی در صحیفه سجادیه که دعایی بسیار زیبا و دلنشین و عارفانه است، در بخشی از دعای ایشان در روز عید فطر چنین آمده است: «خداوندا، ما به سویت توبه می‏کنیم در روز عید فطر که آن را برای اهل ایمان روز عید و شادی قرار دادی و برای اهل دین خود، روز اجتماع و همیاری مقرر نمودی. پس از گناهانی که مرتکب شده‏ایم و از کارهای ناپسندی که انجام داده‏ایم به پیشگاه تو، توبه می‏نماییم». سوم دیدار با مومنان و دوستان و خویشاوندان و صله رحم.

توجه خاص به فقرا وحل مشکلات آنان که برای مسئولین این پیام فطر باید مورد توجه قرار بگیرد و عمیقاً به آن رویکرد جدی داشته باشند. اعمال دیگری که در کتاب مفاتیح الجنان به تفصیل آمده و دعاهایی که ذکر شده است.